Әрбір адам белгілі бір жер учаскесінде немесе су айдынында организмдер, өсімдіктер мен жануарлардың белгілі бір саны қатар өмір сүретінін біледі. Олардың комбинациясы, сондай-ақ бір-бірімен және басқа абиотикалық факторлармен байланысы мен өзара әрекеттесуі әдетте биоценоз деп аталады. Бұл сөз латынның «биос» - өмір және «ценоз» - жалпы сөздерін біріктіру арқылы жасалған. Кез-келген биологиялық қауымдастық биоцездің құрамдас бөліктерінен тұрады:
- жануарлар әлемі - зооценоз;
- өсімдік жамылғысы - фитоценоз;
- микроорганизмдер - микробиоценоз.
Фитоценоз зооценоз бен микробиоценозды анықтайтын доминантты компонент екенін ескеру қажет.
«Биоценоз» ұғымының пайда болуы
19 ғасырдың аяғында неміс ғалымы Карл Мебиус устрицаның Солтүстік теңіздегі тіршілік ету ортасын зерттеді. Зерттеу барысында ол бұл организмдер тек тереңдікті, ағынның жылдамдығын, тұз құрамы мен судың температурасын қамтитын белгілі бір жағдайларда тіршілік ете алатындығын анықтады. Сонымен қатар, ол теңіз өмірінің қатаң анықталған түрлері устрицамен бірге өмір сүретіндігін атап өтті. Сонымен 1877 жылы оның «Острицы және устрица экономикасы» атты кітабының жарық көруімен ғылыми қауымдастықта биоценоз термині мен ұғымы пайда болды.
Биоценоздардың жіктелуі
Бүгінгі күні биоценоз жіктелетін бірқатар белгілер бар. Егер біз өлшемдерге негізделген жүйелеу туралы айтатын болсақ, онда ол:
- тау жоталарын, теңіздер мен мұхиттарды зерттейтін макробиоценоз;
- мезобиоценоз - ормандар, батпақтар, шалғындар;
- микробиоценоз - жалғыз гүл, жапырақ немесе түп.
Биоценоздарды тіршілік ету ортасына байланысты да жіктеуге болады. Содан кейін келесі түрлер бөлінеді:
- теңіз;
- тұщы су;
- жер үсті.
Биологиялық қауымдастықтардың қарапайым жүйеленуі олардың табиғи және жасанды биоценоздарға бөлінуі. Біріншісіне адамның әсерінсіз қалыптасқан біріншілік, сонымен қатар табиғи элементтер әсер еткен екінші реттік жатады. Екінші топқа антропогендік факторлардың әсерінен өзгеріске ұшырағандар жатады. Олардың ерекшеліктерін егжей-тегжейлі қарастырайық.
Табиғи биоценоздар
Табиғи биоценоздар дегеніміз - тіршілік иелерінің табиғаттың өзі жасаған бірлестіктері. Мұндай қауымдастықтар - бұл өздерінің арнайы заңдарына сәйкес құрылған, дамыған және жұмыс істейтін тарихи қалыптасқан жүйелер. Неміс ғалымы В.Тишлер мұндай түзілімдердің келесі сипаттамаларын бөліп көрсетті:
- Биоценоздар дайын элементтерден пайда болады, олар жеке түрлердің де, тұтас кешендердің де өкілдері бола алады;
- қоғамдастықтың бөліктерін басқалар алмастыра алады. Сонымен, бір түрді екінші жүйе ығыстыра алады, бұл бүкіл жүйеге жағымсыз салдар тудырмайды;
- биоценозда әр түрлі түрлердің мүдделері қарама-қайшы болатынын ескере отырып, барлық супраорганикалық жүйе қарсы әрекет етуші күштің әсерінен негізделген және қолданады;
- әр табиғи қауымдастық бір түрдің екінші түрдің сандық реттелуімен құрылады;
- кез-келген супраорганикалық жүйенің мөлшері сыртқы факторларға байланысты.
Жасанды биологиялық жүйелер
Жасанды биоценоздарды адамдар жасайды, қолдайды және реттейді. Профессор Б.Г. Иогансен экологияға антропоценоз анықтамасын, яғни адам әдейі жасаған табиғи жүйені енгізді. Бұл саябақ, алаң, аквариум, террариум және т.б.
Техногендік биоценоздардың ішінде агробиоценоздар ажыратылады - бұл тамақ алу үшін жасалған биожүйелер. Оларға мыналар жатады:
- су қоймалары;
- арналар;
- тоғандар;
- жайылымдар;
- өрістер;
- орман екпелері.
Агроценоздың типтік ерекшелігі оның адамның араласуынсыз ұзақ уақыт өмір сүре алмайтындығында.
